معلولیت به مثابه پدیده زیستی و اجتماعی، واقعیتی است که تمام جوامع، صرف نظر از میزان توسعه یافتگی، اعم از کشورهای صنعتی و غیر صنعتی با آن مواجه هستند. ساماندهی و مناسب سازی فضاهای عمومی شهری با توجه به نیازهای معلولان و کم توان های حرکتی، یکی از ضروریات هر جامعه است.
با توجه به اینکه امروزه در همه کشورهای جهان و کشورهای ما ایران معلولین جسمی – حرکتی به نوعی بخشی ازجمعیت کشور را تشکیل میدهند و نیازمند استفاده از محیط زیست اطرافشان و تردد در اماکن اجتماعی و تفریحی بوده تا بتوانند احتیاجات روزمره خود را برآورده سازند، لذا مناسب سازی سطح عبور و مرور و کیفیت دسترسی به اماکن و مراکز مختلف، اصلاح ساختمانی و معماری این شهرها در راه رسیدن به استقلال فردی و اجتماعی آنها کمک بزرگی خواهد نمود.
از آنجایی که در جامعه ما تعداد افراد قابل توجهی بعد از جنگ تحمیلی دچار معلولیت و ناتوانی شده اند ضرورت توجه به این امر بیشتر احساس می شود. یکی از مهمترین راهکارها در جهت کمک به افراد ناتوان و معلول، بالا بردن سطح خدمات و تسهیلات گردشگری برای آندسته از جامعه معلولین می باشد.
بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی ، پانزده درصد جمعیت جهان را افراد با معلولیت خاص تشکیل می دهد. که در سال ۲۰۲۰ به جمعیت یک میلیارد و دویست هزار نفر می رسد. و در سال ۲۰۵۰ این رقم دو برابر خواهد شد. باید بدانیم ایجاد زیرساخت های قابل استفاده برای معلولان بسیار مهم است. از طرف دیگر جامعه جهانی در حال پیر شدن است به قدری که تخمین زده می شود در سال ۲۰۵۰ ، بیست درصد جمعیت جهان را افراد بالای ۸۰ سال سن تشکیل میدهند. هم اکنون هم درصد بالایی از گردشگران را افراد مسن تشکیل می دهد زیرا به میزان کافی پس انداز و زمان فراغت برای سفر دارند. همانطور که آمار به ما میگوید جمعیت بالایی را افراد با نیاز خاص که شامل سالخوردگان ، بیماران ، معلولین، خانواده های دارای کودک و همچنین زنان باردار تشکیل
می دهند.
اهمیت گردشگری قابل دسترس برای جامعه معلولین
دسترسی عنصر اصلی هر سیاست توسعه مسئولانه و پایدار است. این مهم یک ضرورت حقوق بشر است و هم یک فرصت اقتصادی استثنایی. در این زمینه، گردشگری قابل دسترس هم به نفع افراد دارای معلولیت است، بلکه به نفع همه جوامع می باشد. هریک از گروه های هدف گردشگری دسترس‌پذیر نیازی خاص دارند . امروزه شرکت های متعددی در حال طراحی محصولات و خدماتی هستند که بتواند برای همه قابل استفاده باشد . به طوری که همه افراد بتوانند از سفر خود لذت ببرند و تجربه های فراموش نشدنی را کسب کنند. از این جهت سیستم حمل و نقل ، اقامتگاه ها ، اماکن تاریخی و فرهنگی ، جاذبه های طبیعی و… باید قابل دسترس برای همگان شوند.
در این زمینه ، دبیرکل سابق سازمان جهانی جهانگردی ملل متحد اظهار داشتند، ۱- دسترس‌پذیری ، رکن اساسی سیاست های گردشگری پایدار و مسئولانه است. ۲- ضروریات حقوق بشر و فرصتی بی نظیر برای کسب و کارها به شمار می رود. ۳- نه تنها افراد ناتوان یا افراد با نیازهای ویژه ، بلکه همگان از فواید گردشگری دسترس‌پذیر بهره مند می شوند. به عبارت دیگر اگر یک خانواده نتواند با فرزند معلول خود سفر کند ، کسب و کارهای گردشگری یک مشتری از دست نداده اند بلکه یک خانواده را از دست داده است .همچنین افراد با نیاز خاص و همراهانشان اقامت های طولانی تری نسبت به دیگر مسافرین در هتل ها دارند. ۴- فرصت طلایی برای کسب و کارهای حوزه گردشگری است ۵- از محصولات و خدمات خود درآمد بیشتری کسب میکنند و از سوی دیگر گردشگری دسترس‌پذیر برای همگان ایجاد میگردد.
بنا بر اظهارات زوراب پولولیکاشویلی، دبیر کل UNWTO «محیط‌ها و خدمات گردشگری اغلب بدون در نظر گرفتن الزامات دسترسی متفاوتی که بازدیدکنندگان و افراد محلی ممکن است داشته باشند، طراحی می‌شوند. بخش گردشگری باید دسترسی را در اولویت قرار دهد. این می تواند یک تغییر واقعی برای مقاصد و مشاغل باشد و به آنها کمک کند تا از بحران نجات پیدا کنند و به روشی فراگیرتر و انعطاف پذیرتر رشد کنند.
موانع سفر و گردشگری برای افراد دارای معلولیت
افراد دارای معلولیت تجربه گردشگری متفاوتی از سفر دارند نظر بسیاری از آنها تجربه سفر شامل دشواری های مرتبط با حمل و نقل عمومی ، محل اقامت و خدمات قابل دسترس، چک کردن چمدان در هواپیما، رزرو اتاق و…. برای رفع نیازهای دسترسی، اغلب دشوار، پرهزینه و زمان بر است.
دسترسی فیزیکی به حمل و نقل عمومی، بازدید از مقصد گردشگری، اقامت در هتل ودیگر مکان ها و جاذبه ها برای معلولین بسیار مشکل است . دسترسی به اطلاعات گردشگری ، رزرو خدمات به صورت آنلاین نیز با توجه به نیاز معلولین طراحی نشده است. همین مسائل موجب شده است سفر کردن برای آن ها امری ناممکن شود.
این فقدان دسترسی، تاثیر مستقیم و منفی بر تعداد گردشگران و کیفیت مقاصد و محصولات گردشگری داشته است. احتمالا مسافران زیادی ، مشکلات دسترسی را تجربه می کنند، با توجه به مقاصد مختلف گردشگری ، معلولان نیاز به انواع مختلف ویلچر برای دسترسی در مکان های مختلف داشته بعنوان مثال برای استفاده در ساحل، ماسه و آب و اماکن متنوع گردشگری، که این موضوع باید مورد توجه قرار گیرد.
اقدامات سازمان جهانی گردشگری:
یکی از مهمترین اقدامات در این حوزه چارچوب همکاری عمده بین UNWTO و سازمان های افراد معلول (DPOs)، به ویژه بنیاد اسپانیایی ONCE برای همکاری و شمول اجتماعی افراد دارای معلولیت بوده شبکه اروپایی برای گردشگری قابل دسترس، کتابچه راهنمای گردشگری قابل دسترس برای همه تهیه کرده است. در این کتابچه، توصیه های خاص را به منظور ایجاد مکانهای توریستی قابل دسترس از سوی شرکت های گردشگری را برای مقاصد گردشگری به منظور ارزیابی، نظارت و مدیریت دسترس پذیری و مطرح ساختن فعالیتها الزامی میداند. در نهایت باید گفت که هدف نهایی این فعالیتها، حصول اطمینان از فرآهم آمدن امکان دسترسی افراد دارای معلولیت به مکان ها، سیستم های حمل و نقل و کانال های ارتباطی و اطلاعاتی است.
توصیه هایی برای گردشگری فراگیر:
- حمایت مقاصد و سازمان های افراد معلول (DPOs) است.
- انطباق پروتکل ها با توجه به اینکه مشتریان ممکن است توانایی ها و الزامات متفاوتی داشته باشند، از دستورالعمل UNWTO در مورد تطبیق پروتکل های ایمنی و بهداشت عمومی پیروی کنند.
- در نظر گرفتن دسترسی به عنوان یک مزیت رقابتی، بهبود خدمات به مشتریان و استفاده از استانداردهای بین المللی هماهنگ برای ارتقای کیفیت زندگی برای همه
- آموزش کارکنان حوزه گردشگری، گسترش آموزش های حرفه ای برای ارائه خدمات بهتر به گردشگران با توانایی های مختلف و تضمین فرصت های برابر در نیروی کار گردشگری
- نوآوری و تحول دیجیتال، پذیرش نوآوری برای ایمن‌تر کردن، هوشمندتر کردن و آسان‌تر کردن سفر و گردشگری برای همه
این دستورالعمل ها نشان دهنده تعهد مداوم UNWTO به گردشگری فراگیر است که در چارچوب کنوانسیون UNWTO در مورد اخلاقیات گردشگری گنجانده شده است و از امضاکنندگان درخواست نموده تا گردشگری را برای افراد دارای معلولیت تسهیل کنند.
مقصد گردشگری قابل دسترس” در سال ۲۰۱۹ توسط UNWTO و بنیاد ONCE راه اندازی شد تا مقاصد گردشگری قابل دسترسی را شناسایی و تبلیغ کنند.
از این رو سازمان جهانی گردشگری ، گردشگری دسترس‌پذیر را فرصتی سودآور برای کسب و کارهای فعال در حوزه گردشگری معرفی می نماید.
توصیه سازمان جهانی گردشگری در حوزههای حمل و نقل، مقصد گردشگری، محل اقامت و رستوران ها برای گردشگران دارای معلولیت به شرح ذیل میباشد:
حمل و نقل:
- کارمندان و مسئولین این حوزه می بایست برای افراد دارای معلولیت، سالمندان و زنان باردار صندلی رزرو و اولویت دسترسی را بدون خطر انداختن کسی مراقبت و خدمات ویژه را در دسترس آنها قرار دهند.
– پروتکل های بهداشتی در فرودگاه، ایستگاههای قطار برای مسافران دارای معلولیت در نظر گرفته شود
- تجهیزات حرکتی برای کمک رسانی جهت دسترسی به امکانات حمل و نقل در دسترس قرار گرفته و بطور منظم ضدعفونی گردد.
- به گردشگران دارای معلولیت توصیه میگردد قبل از سفر، امکان سفرهای مستقیم اینترنتی به مقصد را خریداری نموده تا در معرض خطرات و موانع نباشند.
- بازنگری بر اعلام ساعات کار شرکتهای اجاره دستگاههای متحرک در مقصد گردشگری، مد نظر قرار گیرد.
مقصد گردشگری:
- پروتکل بهداشتی را برای بازدید کنندگان دارای معلولیت در موزه ها بطور جدی مورد لحاظ قرار دهند.
- امکان ظرفیت حمل و امنیت در بناهای تاریخی، سینما ، تئاتر و کنسرت برای افراد دارای معلولیت رعایت گردد.
- رعایت پروتکل بهداشتی در پارک ها، اماکن ورزشی که اغلب در دسترس همگان قرار دارد، ضدعفونی گردد.
واحدهای اقامتی، کافه ها و رستوران ها:
- لزوم قرار گیری میزهای قابل دسترس( ارتفاع پیشخوان، موقعیت جداکننده، و….) برای افراد دارای معلولیت
- رعایت فواصل فیزیکی در میزهای سرویس غذا جهت امنیت گردشگران دارای معلولیت
- خودداری از مسدود کردن مسیرهای دسترسی رستوران ها و پیاده روی افراد دارای معلولیت
- دسترسی آسان تجهیزات مجموعه های پذیرایی برای گردشگران دارای معلولیت
- آموزش کارکنان گردشگری برای ارائه خدمات مناسب
معرفی سازمان پیشرو در زمینه “گردشگری دسترس پذیر برای همه”
مهمترین نهاد فعال تا به امروز، شبکه اروپایی گردشگری دسترس پذیر [ENAT]است که یک انجمن غیر انتفاعی بشمارمی رود و با سازمان هایی که هدفشان در زمینه مطالعه وارتقاء عملکرد گردشگری دسترس پذیر است همکاری می کند.
اعضای ENAT را می توان در بیش از ۳۰ کشور و ۵ قاره جهان یافت. فعالیت های توسعهای این اعضا در بسیاری از زمینه های مختلف مانند مدیریت مقصد، بازاریابی، حمل و نقل، برگزاری تور، آموزش کارکنان و تورلیدرها، استانداردسازی و ارائه خدمات ویژه بسیار حائز اهمیت است. این انجمن باور دارد سرمایه گذاری در گردشگری دسترس پذیر می تواند بازده مالی بالایی داشته باشد، حتی زمانی که بازار به طور کلی درحال رکود است.
هدف ENAT، ترویج توسعه گردشگری دسترس پذیر به عنوان ابزاری برای کاهش تبعیض در زندگی افراد معلول است و این موجب ترویج مشارکت اجتماعی وسیع تر آنان در سطح بین المللی خواهد شد. افرادی که دارای معلولیت های جسمی یا حسی، مسن و شاید کمی ناتوان، زنان باردار، خانواده های با کودکان کوچک و افرادی که دارای بیماری مزمن و یا موقت هستند هر کدام به نحوی با مشکلات روبه رو می شوند. همه این افراد نیاز به “گردشگری دسترس پذیر” دارند. این انجمن کمک می کند که اروپا به عنوان یک مقصد دسترس پذیر معرفی شود.به طوری که همه مسافرین بتوانند آزادانه حرکت کنند، از تجربه های جدید لذت ببرند و مطمئن باشند که خدمات مورد نیاز و انتظار را دریافت می کنند. این انجمن و اعضایش در تلاشند تا گردشگری دسترس پذیر را یک اولویت مهم قلمداد کنند زیرا هم به نفع گردشگران است و هم پایدار بودن درازمدت صنعت گردشگری را تضمین می نماید.
البته این انجمن غیرانتفاعی مختص به کشورهای اروپایی نمی باشد. تازه ترین پروژه آن ها با نام” دسترسی به چین و فرهنگ ” در سال ۲۰۱۸ شروع شد. این پروژه به طور کامل با کمک تأمین مالی مربوط به خانم سون جی که جوان معلول چینی است شروع شده است تا خدمات اطلاع رسانی گردشگری را در دسترس قرار دهد و فرصت های فرهنگی را برای مسافران چینی و خارجی با نیازهای خاص فراهم کند.انجمن هم چنین در حال جذب متخصصان صنعت گردشگری برای آموزش و آماده سازی آن ها برای اقتصاد جدید است که بیش از پیش به نیاز افرادتوجهنمایند.
تعدادی از مهم ترین مؤسسات توریسم معلولین:
موسسه توریسم معلولین(Sage Traveling)
این مؤسسه در سال ۲۰۰۹ توسط جان سیج، یک معلول عاشق سفر شکل گرفت. در واقع او به جمع آوری اطلاعات و نیز تجربیات شخصی به کشورهای اروپایی در مورد جاذبه های توریستی، هتل ها و وسائل حمل و نقل اروپایی پرداخت. نکته جالب این است که او با صندلی چرخدار خود به بیش از ۱۲۰ شهر اروپایی سفر کرده است.
مؤسسه مسافرتی معلولین(Wheelchair Holiday)
این مؤسسه در انگلستان قرار دارد و فعالیت آن شامل یک برنامه جامع سفر برای معلولین است؛ از امکانات اقامتی خاص در هتل ها گرفته تا خدمات فرودگاهی، پرواز، ترانسفر و ….. تمام این نقاط از امکانات مناسب برای جابجایی افراد با صندلی های چرخدار برخوردار می باشند. ضمن اینکه همه چیز از عرض درب، ارتفاع تخت خواب، درصد شیب سطوح شیب دار برای راحتی جابجایی و اسکان افراد معلول مورد بررسی قرار گرفته است.
مؤسسه توریستی معلولین و سالمندان(GRABO Tours Reisen)
این سازمان یکی از معتبرترین آژانس های مسافرتی معلولین و سالمندان است که به برگزاری تورهای تخصصی برای افراد معلول می پردازد. آژانس فوق در طول ۱۵ سال فعالیت خود، بیش از ۲۰۰ تور خارجی برای افراد معلول در پنج قاره جهان برگزار کرده است. اما نکته جالب در مورد این آژانس این است که حتی تورهای عمومی و غیر تخصصی این سازمان هم برای حضور معلولان مناسب است. ضمن اینکه افراد سالمند هم تحت پوشش تورهای تخصصی این آژانس قرار دارند و از سال ۲۰۰۰ با قطار، کشتی و یا هواپیما، کشورهایی چون ویتنام، چین، تبت، آفریقای جنوبی، تونس، اسپانیا، بلغارستان و حتی قطب شمال را نیز درنوردیده اند.
چند نمونه از خدمات گردشگری کشورها برای معلولین :
۱- ساحل گردشگری معلولین در کانکون مکزیک:
ساحل کانکون با رمپ‌های مخصوص معلولین، صندلی ها و رمپ ساحلی، صندلی چرخدار مخصوص ساحل، واکر ساحلی، عصای مچی ساحلی و صندلی ویژه شنا کردن معلولان می باشد. اولین ساحل به منظور گردشگری معلولین است که به افراد ناتوان جسمی این مژده را می دهد که از دریا و ساحل مانند هر کس دیگری استفاده کنند.
این ساحل یک پروژه مهم برای شهرداری کانکون بود. مسئولین این پروژه گفته اند که “کانکون باید یک مقصد چند فرهنگی، جامع و مناسب برای همه مردم باشد و این شهر میزبان هرفردی فارغ از شرایط فیزیکی، اجتماعی یا اقتصادی باشد” شهردار کانکون در افتتاحیه این پروژه متن زیر را سخنرانی کرده است:
“این برنامه، گردشگری اجتماعی را برای مردم کانکون ترویج کرده است؛ زیرا کسانی که از میراث مکزیک ها مراقبت می کنند، حق دارند از آن بهره مند شوند. برای این، نیازهای همه افراد، به ویژه افراد معلول و سالخوردگان، باید در نظر گرفته شود تا بتوانند از دریا و امکانات ساحل بهره ببرند.”
این ساحل یک رمپ ۱۸ متری دارد که از پارکینگ به کنار ساحل می رسد تا برای افراد مختلف راحت تر در دسترس باشد. همچنین ویلچرهای آبی نیز برای آن هایی که نیاز دارند در آب راه بروند تعبیه شده است. این ساحل به این منظور درست شده است که افراد با ناتوانی های جسمی، برای سفر به کانکون احساس راحتی کنند.
وجود هتل های مناسب معلولین از یک سو و امکانات موجود در ساحل از سوی دیگر قابل مشاهده است این مکان بستری را فراهم نموده برای آنهایی که قادر به شنا کردن نیستند و تجهیزاتی تعبیه شده که به آنها امکان رفتن به زیر آب و تماشای مرجان های ساحلی و لاک پشت های سبز را بدهد. همچنین با توجه به وجود بنای تاریخی، دسترسی به این مکان تاریخی نیز از طریق ویلچر برای اینگونه افراد امکان پذیر است که این موضوع، یکی از مزیت های بزرگ آن نسبت به سایر مکان های مشابه به شمار می رود.
۲- مورگانز واندرلند(Morgan’s Wonderland) در شهر سن آنتونیو ایالات تگزاس مورگانز واندرلند، شهر بازی و پارک آبی است که برای معلولین جسمی و ذهنی ساخته شده است. این شهر بازی که در شهر سن آنتونیو در ایالت تگزاس آمریکا واقع شده، توسط فردی به نام”گوردون هارتمن” طراحی شده است. هارتمن که خود صاحب دختری با مشکلات شناختی شدید است، در سال ۲۰۰۵ ایده ساخت این شهر بازی خاص را به عمل تبدیل کرد.
این شهر بازی مانند شهر بازی های معمولی امکاناتی چون سرسره های متنوع، بخش ها و زمین های بازی گوناگون دارد؛ با این تفاوت که این وسایل برای کودکان و افراد دارای معلولیت های ذهنی و جسمی مناسب سازی شده است. از دیگر امکانات این پارک فوق العاده می توان به ویلچرهای ضدآب، خانه نوری هفت طبقه و امکان استفاده از ویلچر در تمام وسایل بازی اشاره کرد. همچنین یکی دیگر از بخش های شگفت انگیز پارک، پارک حسی است که با بهره گیری از حس لامسه، نور و صدا، فضای شادی را برای بازدیدکنندگان فراهم کرده است. ضمن اینکه جمعیت بازدیدکننده به طور مستمر مورد کنترل قرار می گیرند تا شلوغی و ازدحام باعث آزار کودکان دارای مشکلات خاص نشود.
۳- بارسلونا، اسپانیا
با وجود تلاش هایی که از سوی مقامات توریسم اسپانیا و به ویژه ایالت کاتالونیا در زمینه گردشگری معلولین صورت گرفته، سرازیر شدن این میزان از گردشگران معلول به بارسلونا عجیب نیست. بارسلونا با داشتن ۸۰ درصد ایستگاه های مترو و ۱۰۰ درصد اتوبوس های مناسب برای معلولین و نیز خیابان های مسطح و سنگفرش شده، مقصدی ایده آل برای معلولین است. تردد در سایر مکان های دیدنی مانند بازار معروف De la Boqueria و نیز la Rumbla برای معلولین راحت است. ضمن اینکه در سواحل این شهر هم همیشه ویلچرهای مخصوص جهت دسترسی معلولین به سواحل وجود دارد.
4- سیسیل، ایتالیا
ایتالیا به عنوان مقصدی برای سفر گردشگران ماجراجویانه و گردشگرانی که دارای معلولیت می باشند مناسب است به خاطر داشتن موزه های لمسی، باغ های گیاه شناسی حسی حتی افراد نابینا و معلولین جسمی و حرکتی هم در این شهر می توانند از غواصی، رانندگی در جاده های بیرون شهر، ماهیگیری سنتی سیسیلی ها و حتی ساختن روغن زیتون هم لذت ببرند. شاید جالب تر از همه این باشد که سیسیل میزبان دو رکورد گینس است. نخستین شیرجه از ارتفاع ۵۹ متری توسط یک معلول و نیز نخستین شیرجه از ارتفاع ۴۱ متری توسط یک زن نابینا صورت پذیرفته است.
